Çocuk Eğitiminde Ödül ve Ceza

Çocuklar hatalı veya yanlış bir şey yaptığında anne babanın tepkisiz kalması, o yanlışın devam etmesine yol açar. Bazen de verilen aşırı tepki çocuktaki sıkıntıyı arttırır ve yeni davranış sorunlarının ortaya çıkmasına neden olur.

Ceza, kurallara uyulmadığında ödenen bedeldir, istenmeyen davranışın ortadan kalkmasını sağlar. Cezada amaç, çocuğun yaptığı hatanın farkında olmasını sağlamaktır. Bunun en iyi şekilde sağlanması için, cezanın yapılan davranışa uygun olması gerekir. Örneğin, bir çocuğun odasını toplamaması sebebiyle, uzun süredir hazırlandığı tiyatro gösterisine çıkmasını yasaklamak kesinlikle yanlıştır. Tiyatro gösterisine oynamanın oda toplamayla bir ilgisi olmadığı gibi, uzun süredir heyecanla beklediği önemli bir olaydan yoksun bırakılmasına sebep olacak nitelikte bir suç değildir. Bu durumda yapılacak en önemli şey, çocukla birlikte gidip eşyalarını toplamasını sağlamaktır. Kural koyan kişinin dikkat etmesi gereken bir diğer nokta ise, cezanın uygulanabilir olmasıdır. Bazen de ceza tehditleri sadece sözde kalır. Bu durumda çocuk otoritenin zayıfladığını düşünür.

Ödül ise istenilen davranışın ortaya çıkma olasılığını arttıran bir yöntemdir.. Ödül dendiğinde ilk akla gelen maddi ödüllerdir; oyuncaklar, yeni giysiler, şeker, çikolata gibi.. Oysa çocuğun anne babadan alacağı onay, anne babanın keyifle, gururla gülümseyişi, öpmesi, sarılması gibi manevi ödüller çok daha etkilidir. Çünkü çocuklar bu yolla, kendilerini, kapasitelerini fark ederler. Aynı zamanda özgüvenleri gelişir.

 Örneğin, oyuncaklarını toplama davranışı kazandırılmak istenen bir çocuğa önce, “Odandaki oyuncaklardan sen sorumlusun, oyunun bittiğinde oyuncaklarını toplamalısın” şeklinde beklenti açıklanır. Davranışın gerçekleşmesi halinde uygulanacak ödüle birlikte karar verilir. (birlikte bir film izlemek, çok keyif aldığı bir oyunu oynamak, sevdiği bir masal kitabını okumak vb.) Zaman zaman beklenti çocuğa hatırlatılır. Motivasyonu arttırmak amacıyla manevi ödüller de kullanılmalıdır. Ödül, davranışın hemen ardından verilmelidir.

Ödül ve cezanın aşırı ve yanlış kullanımı, çocuğun duygusal ve sosyal gelişiminde, ileriki yaşamına yönelik bazı olumsuz etkiler bırakır. Örneğin, çok fazla ve gereksiz ödüllendirilen ya da cezalandırılan çocuk, kendi sınırlarını fark etmede güçlük çekecek, güvensiz, öfkeli, doyumsuz ve mutsuz olacaktır.

 Ödül ve ceza çocuğun yaşına ve beklenen davranışa uygun olmalıdır. Verilecek ceza belirlenirken göz önünde bulundurulması gereken şey, çocuğu küçük düşürmemek ve gülünç duruma sokmamaktır.

Maddi ödüller beklenen davranışın ortaya çıkışını ilk etapta hızlandırır ancak manevi ödüller davranışın kalıcılığını sağlar. Maddi ödüller “davranışın karşılığı alınmalıdır” gibi bir izlenim oluşturabilir. Ödül ortadan kalktığında davranışta ortadan kalkabilir. Bu nedenle maddi ödüller yerine, çoğunlukla manevi ödül kullanılmalıdır.